1. Θεωρίες καταγωγής των Ελλήνων
Η προέλευση του ανθρώπινου είδους πάντοτε συνάρπαζε τους φιλοσόφους, τους επιστήμονες, αλλά και τους απλούς πολίτες. Ειδικότερα, οι Έλληνες ενδιαφερόμαστε να μάθουμε τις βιολογικές ρίζες μας ως κατοίκων της Ευρώπης. Για την προέλευση των κατοίκων της Ελλάδας έχουν διατυπωθεί τρεις θεωρίες5.
• Η θεωρία της ινδοευρωπαϊκής καταγωγής των Ελλήνων, η οποία βασίζεται σε γλωσσολογικές συγκρίσεις και αναλύσεις χωρίς αρχαιολογικές ή άλλες αποδείξεις. Οι συγκριτικοί γλωσσολόγοι αποτελούν τους κύριους υποστηρικτές της. Κατά τον Ρέλλο5, παρά την ευρεία διάδοσή της, η θεωρία αυτή δεν στηρίζεται σε στέρεες πηγές και πρέπει να απορριφθεί.
• Η θεωρία της αυτοχθονίας, την οποίαν υποστήριζαν οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες. Κύριος εκφραστής αυτής της θεωρίας είναι ο καθηγητής Colin Renfrew6.
• Η σύγχρονη αφροκεντρική θεωρία, κατά την οποία η αρχαία Ελλάδα ήταν το αποτέλεσμα αιγυπτιακού και φοινικικού εποικισμού κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Ο κύριος υποστηρικτής αυτής της θεωρίας είναι ο Martin Bernal2, συγγραφέας του βιβλίου «Η ΜΑΥΡΗ ΑΘΗΝΑ», και, πρόσφατα, ερευνητές που προέρχονται από εργαστήριο των Σκοπίων και πανεπιστήμιο της Μαδρίτης. Σε δημοσίευμά1 τους, υποστηρίζουν ότι «οι ΄Ελληνες της ηπειρωτικής Ελλάδας μοιάζουν με τους κατοίκους της Αιθιοπίας”. Επιπλέον, οι γείτονές μας κυκλοφορούν φυλλάδια στα οποία αναγράφεται ότι «οι Νεγροαφρικανοί ΄Ελληνες είναι σφετεριστές της πατρίδας μας”. Μέλη της ομάδας είχαν δημοσιεύσει και εργασία για την προέλευση των Παλαιστινίων και των Ισραηλιτών. Η εργασία αυτή εξαφανίστηκε από τη βιβλιογραφία, ύστερα από διαμαρτυρίες Ισραηλινών επιστημόνων.
Πέρα από τα παραπάνω, η εργασία στερείται επιστημονικής αξίας8, γιατί:
• Μελετήθηκε μόνον ένας γενετικός δείκτης, ο HLA.
• Προέκυψαν παράδοξα αποτελέσματα: Οι Γιαπωνέζοι, π.χ., είναι ίδιοι με τους κατοίκους της Δ. Αφρικής, ενώ οι Έλληνες ομοιάζουν με Αιθίοπες και όχι με γειτονικούς κατοίκους της Μεσογείου.
Κατά συνέπεια, η εργασία, στερούμενη επιστημονικής αξίας, δεν έπρεπε να δημοσιευτεί. Παρ’ όλα αυτά, Σκοπιανοί παρουσίασαν αυτά τα αναξιόπιστα αποτελέσματα σε ελληνικό τηλεοπτικό σταθμό και εξακολουθούν να τα προπαγανδίζουν στο διαδίκτυο.
2. DNA δείκτες και χρονολόγηση
Η ανίχνευση της βιολογικής προέλευσης ανθρώπινων πληθυσμών έχει μακρά ιστορία. Αρκετά νωρίς φάνηκε πως θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί η μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών, γιατί τα χαρακτηριστικά αυτά επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες και γι’ αυτόν τον λόγο δεν αποτελούν αξιόπιστους βιολογικούς δείκτες.
Την τελευταία 20ετία, είμαστε στην ευχάριστη θέση να έχομε στη διάθεσή μας μια πηγή πληροφοριών πολύ αξιόπιστη και εξαιρετικού πλούτου, τις αλληλουχίες των βάσεων του DNA, και μάλιστα δύο ειδών DNA, που καθιστούν πιο εφικτή την ερμηνεία των δεδομένων. Πρόκειται για το μιτοχονδριακό DNA, που κληροδοτείται από τη μητέρα στα παιδιά της, δηλαδή ακολουθεί αποκλειστικά μητρική γραμμή, και για το DNA του χρωμοσώματος Υ, που περνά από τον πατέρα στον γιο (μόνο οι άρρενες έχουν το Υ), δηλαδή ακολουθεί πατρική γραμμή.
Μια δεύτερη καινοτομία επιτρέπει τη χρονολόγηση, την εκτίμηση δηλαδή του χρόνου, στον οποίον υπήρξε ο πλησιέστερος κοινός πρόγονος δύο ή περισσότερων εναλλακτικών αλληλουχιών DNA. Έτσι, το μιτοχονδριακό DNA επιτρέπει να προσδιοριστεί ο χρόνος των μεταναστεύσεων σε προϊστορικές περιόδους, διότι κάθε μετάλλαξη σε ένα σημείο του μορίου του ισοδυναμεί με 20.180 χρόνια.
Το DNA του χρωμοσώματος Υ επιτρέπει να ιχνηλατήσουμε τις μετακινήσεις των αντρών, τόσο σε ιστορικές, όσο και σε προϊστορικές περιόδους. Έχει διαπιστωθεί πως οι απλοομάδες του μεταλλάσσονται κάθε 7.000 χρόνια και οι μικροδορυφορικοί δείκτες του κάθε 500 χρόνια. Όταν μία συγκεκριμένη μετάλλαξη βρεθεί σε διαφορετικούς άντρες, οι οποίοι θεωρητικώς δεν έχουν καμία συγγένεια μεταξύ τους, τότε οι άντρες αυτοί ανήκουν στην ίδια «απλοομάδα του χρωμοσώματος Υ», όπως λένε οι επιστήμονες και αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι εν λόγω άντρες μοιράζονται έναν κοινό προ, προ, προ, προ... προ-πάππο.
Στόχοι της έρευνας. Η μελέτη των κατοίκων της Ελλάδας συνήθως γίνεται με ιστορικά, γλωσσικά ή αρχαιολογικά δεδομένα. Το άρθρο αυτό σκοπεύει να προσεγγίσει το θέμα από διαφορετική σκοπιά, αφού βασίζεται στη μελέτη της γενετικής ποικιλομορφίας των κατοίκων της Ελλάδας, με χρήση πολλών και διαφορετικών DNA δεικτών (Εικόνα 1). Ως απώτερο στόχο, η συγκεκριμένη έρευνα έχει τη συσχέτιση των γενετικών δεδομένων με ιστορικά, γλωσσολογικά, αρχαιολογικά, πολιτισμικά, τεχνολογικά και παλαιοντολογικά δεδομένα. Με αυτόν τον τρόπο, δίνονται πλέον τεκμηριωμένα απαντήσεις που αφορούν στο πιο σημαντικό ίσως ζήτημα σε σχέση με την ιστορία μας: το ζήτημα της ταυτότητας και της καταγωγής μας.
3. Η παρουσία του ανθρώπου στην Ελλάδα
Σε εργασία μας9, αναλύθηκε το μιτοχονδριακό DNA από άτομα που προέρχονταν από αρκετές γεωγραφικές περιοχές της Ευρώπης (συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας) και της Εγγύς Ανατολής, προκειμένου να ιχνηλατήσουμε τις βιολογικές ρίζες των Ευρωπαίων.
Με την ανάλυση του μιτοχονδριακού DNA διαπιστώθηκε9 ότι τα εξετασθέντα άτομα διακρίνονται σε 21 ομάδες (απλότυπους) και εκτιμήθηκε ξέχωρα για κάθε μία η ηλικία δημιουργίας της, στην Εγγύς Ανατολή και την Ευρώπη. Με βάση μαθηματικούς υπολογισμούς, εκτιμήθηκε ότι το DNA των Ελλήνων έχει την ακόλουθη προέλευση: 8% τα πρόσφατα χρόνια (περίπου 3.000 χρόνια από σήμερα), 20% κατά τη νεολιθική εποχή (9.000-3.000), 44% κατά την τελευταία άνω παλαιολιθική εποχή (14.500-9.000), 14,5% κατά τη μέση άνω παλαιολιθική εποχή (26.000 – 14.500 χρόνια) και ένα ποσοστό 11% κατά την αρχική άνω παλαιολιθική εποχή (45.500 –26.000).
Τα κύρια συμπεράσματα από την έρευνα είναι τα ακόλουθα:
• Οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της Ευρώπης9 ζούσαν ως κυνηγοί πριν από τουλάχιστον 60.000 χρόνια, ενώ οι κάτοικοι στην Εγγύς Ανατολή πριν από 75.000 χρόνια.
• Το 75%-80% του σημερινού μιτοχονδριακού DNA των κατοίκων της Ελλάδας9 έχει παλαιολιθική προέλευση και διαμορφώθηκε μετά από τρία μεταναστευτικά επεισόδια (δύο την παλαιολιθική και ένα τη νεολιθική εποχή) που αντιστοιχούν στις παγετωνικές περιόδους (από 50.000-9.000 χρόνια)10. Το σημαντικότερο συμπέρασμα είναι ότι το DNA των ΄Ελλήνων σε μεγάλο ποσοστό είναι αυτόχθονο, κάτι που έχει προταθεί από τον καθηγητή Renfrew6 και επαληθεύεται από τη σύγχρονη μοριακή γενετική ανάλυση.
• Το υπόλοιπο ποσοστό, 20%-25%, του DNA μας έχει νεολιθική προέλευση9 και δημιουργήθηκε πριν από 9.000 χρόνια.
• Τη νεολιθική περίοδο υπήρξε μετακίνηση ανθρώπινων πληθυσμών από την Ευρώπη προς την Εγγύς Ανατολή9. Υπολογίζεται ότι ένα ποσοστό 5%-20% των ακολουθιών μιτοχονδριακού DΝΑ των σημερινών κατοίκων της Εγγύς Ανατολής έχει ευρωπαϊκή προέλευση. Υποψήφιοι πληθυσμοί γι’ αυτή τη ροή μιτοχονδριακού DNA είναι οι Έλληνες και οι Φρύγιοι.
• Σύμφωνα με τη θεωρία της ινδοευρωπαϊκής καταγωγής των Ελλήνων, υπήρξε μετανάστευση πληθυσμών από τον Βορρά προς την Ελλάδα. Οι μετακινήσεις όμως των πληθυσμών δεν είναι μονόδρομες, αλλά αμφίδρομες. Η ανάλυση του μιτοχονδριακού DNA9, αλλά και του χρωμοσώματος Υ10,11, δείχνουν ότι οι περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης αποικίστηκαν από κατοίκους που μετανάστευσαν από τη Ν.Α. Ευρώπη, όταν βελτιώθηκε το κλίμα. Η υπόθεση αυτή υποστηρίζεται από την κατανομή των απλοομάδων Ε-Μ78 και J-M102 του χρωμοσώματος Υ, που παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα στη Νότια Βαλκανική (Εικόνα 2) και δημιουργήθηκαν πριν από 15.000 και 7.900 χρόνια αντίστοιχα. Οι σύγχρονοι Έλληνες π.χ. χαρακτηρίζονται σε ποσοστό 21,4% από την υπο-απλοομάδα Ε-Μ78 που βρέθηκε σε μικρότερες συχνότητες στην υπόλοιπη Ευρώπη και σηματοδοτεί τη μετανάστευση από την Ελλάδα στη Δ. Ευρώπη. Η διάδοση τεχνολογικών, πολιτισμικών καινοτομιών και προϊόντων από τα Βαλκάνια προς τη Δ. Ευρώπη είναι γνωστή και η μελέτη του DNA προσφέρει ισχυρές ενδείξεις ότι υπήρχαν και ανάλογες μετακινήσεις πληθυσμών, τις οποίες έρχεται να επιβεβαιώσει η ανάλυση του DNA. Τα συνολικά, κατά συνέπεια, γενετικά δεδομένα επιβάλλουν να αναθεωρηθεί η ινδοευρωπαϊκή θεωρία περί της καταγωγής των Ελλήνων.
4. Προέλευση των νεολιθικών κατοίκων της Ελλάδας
Η μελέτη του DNA αποκάλυψε ότι 20% - 25% του DNA των κατοίκων της Ελλάδας έχει νεολιθική προέλευση. Είναι επίσης γνωστό ότι οι αρχαιότεροι νεολιθικοί οικισμοί στην Ευρώπη ανακαλύφθηκαν στην Ελλάδα. Υποστηρίζεται ότι οι γενετικές ρίζες των σημερινών κατοίκων διαμορφώθηκαν από την ανάμειξη των αυτόχθονων τοπικών παλαιολιθικών πληθυσμών με νεολιθικούς αποίκους. Για να ελεγχθεί η ορθότητα ή μη της υπόθεσης αυτής, πέρα από τις κλασικές μεθοδολογίες, π.χ. την αρχαιολογία, χρησιμοποιείται η ανάλυση του DNA για να διερευνηθεί πώς, πότε και από που προήλθαν οι άνθρωποι αυτοί, τη νεολιθική περίοδο, στη ΝΑ Ευρώπη και ποιους δρόμους χρησιμοποίησαν στις μετακινήσεις τους.
Για να διερευνηθούν τα ερωτήματα αυτά, μελετήθηκε το DNA του χρωμοσώματος Υ4,10,11 σε δείγματα από πληθυσμούς προερχόμενους από την Ευρώπη, τη Μεσόγειο, την Αφρική και την Ασία. Σε μία μελέτη μας4, απομονώθηκε DNA από 193 δείγματα αίματος αντρών από την Κρήτη και 171 δείγματα αίματος αντρών από την ηπειρωτική Ελλάδα, που ζουν σε κοινότητες με γνωστούς νεολιθικούς οικισμούς. Αυτοί βρίσκονται στη Νέα Νικομήδεια (πλησίον της Βέροιας), το Σέσκλο και το Διμήνι (περιοχή Βόλου), το Σπήλαιο του Φράχτη (περιοχή Κρανιδίου) και τη Λέρνη, στον νομό Αργολίδας.
Μετακίνηση αντρών-γυναικών. Το πρώτο ενδιαφέρον ερώτημα ήταν αν κατά τη νεολιθική περίοδο οι άνθρωποι ήρθαν στην Ελλάδα μέσω ξηράς ή θαλάσσης11. Η απουσία συγκεκριμένης γενετικής σύστασης (της J2b-M12), στους κατοίκους των γειτονικών με τον Βόσπορο περιοχών, υποδεικνύει ότι νεολιθικοί άνθρωποι στην Ελλάδα ήρθαν κυρίως διά θαλάσσης χρησιμοποιώντας πλοία4. Οι μετακινήσεις των αντρών διά θαλάσσης ερμηνεύονται ίσως από το γεγονός ότι ναυτικοί ήταν κυρίως άνδρες. Αντίθετα, οι γυναίκες μετακινήθηκαν κυρίως διά της ξηράς.
Σύγκριση DNA Ελλάδας-Ιταλίας11. Η αρχαιολογική σκαπάνη στη Ν. Ιταλία αποκάλυψε αρκετούς νεολιθικούς οικισμούς. Επιπλέον, είναι γνωστό ότι οι περιοχές αυτές αποικίστηκαν σε ιστορικούς χρόνους από Έλληνες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η συνεισφορά των Ελλήνων (τα δείγματα από την Πελοπόννησο) στο DNA του χρωμοσώματος Υ ανέρχεται σε ποσοστό 7% στους άντρες της Καλαβρίας και 22% της Απουλίας.
Νεολιθικοί κάτοικοι Κρήτης-Ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης του DNA του χρωμοσώματος Υ του πληθυσμού της Κρήτης4 έδειξαν ότι κατατάσσεται μαζί με τους πληθυσμούς από την Ανατολία, ενώ τα δείγματα από τις περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας κατατάσσονται μαζί με βαλκανικούς πληθυσμούς. Κατά συνέπεια, τα γενετικά αποτελέσματα φαίνεται πως υποστηρίζουν τη θεωρία ότι οι νεολιθικοί κάτοικοι της Κρήτης προήλθαν από την Ανατολία. Βέβαια, μελέτες μας με άλλους γενετικούς δείκτες απέδειξαν ότι οι νεολιθικοί άνθρωποι ήρθαν και στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Ανατολία.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση των δειγμάτων από τη Λέρνη/Σπήλαιο Φράχτη, στην Πελοπόννησο, που δείχνουν συγγένεια με τον πληθυσμό της Κρήτης. Το γεγονός αυτό μάλλον απεικονίζει τη γεωγραφική αλληλεπίδραση ανάμεσα στους κατοίκους της Κρήτης και της Πελοποννήσου. Μάλιστα, θα μπορούσε να αναφερθεί ο μετα-αποικισμός της Κρήτης, το 1.100 π.Χ., από ανθρώπους από την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως αντιπροσωπεύεται από τον μονονουκλεοτιδικό δείκτη V13. Η ύπαρξη αυτού του δείκτη διαπιστώθηκε με συχνότητα 35% στη Θεσσαλία και στην Πελοπόννησο, ενώ η συχνότητά του στην Κρήτη μόλις φτάνει το 7% και δείχνει την ηπειρωτική συνεισφορά στις γενετικές παραλλαγές του χρωμοσώματος Υ που βρέθηκαν στην Κρήτη. Το ποσοστό της συνεισφοράς της ηπειρωτικής Ελλάδας στην Κρήτη υπολογίζεται ότι είναι της τάξης του 20% περίπου.
Η χρονολογία εξάπλωσης της απλο-ομάδας J2a1h-M319 στην Κρήτη υπολογίζεται ότι συνέβη γύρω στο 3100 π.Χ. Η σπουδαιότητα των αποτελεσμάτων αυτών στην αρχαιολογία είναι προκλητική. Η χρονολογία των 3100 ετών π.Χ. είναι πολύ σημαντική για τους ιστορικούς, μια και σηματοδοτεί το όριο ανάμεσα στη Νεολιθική εποχή και την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη, μία περίοδο που σχετίζεται με σειρά σημαντικών αλλαγών στην οργάνωση κοινωνικών υπηρεσιών, τη δημογραφία, τα πολιτισμικά αγαθά, την τεχνολογία, την εικονογραφία και τη νεκρώσιμη τελετουργία. Πολλοί ερευνητές πρότειναν ότι η άφιξη νέου πληθυσμού ήταν υπεύθυνη για τη σηματοδότηση αυτών των αλλαγών, μία κοινωνικο-πολιτισμική ανάταση από την οποία αναπήδησε ο φημισμένος Μινωικός πολιτισμός. Τα νέα αυτά εντυπωσιακά χαρακτηριστικά, που συνδέονται με την πρώιμη Περίοδο του Χαλκού στην Κρήτη, έχουν συσχετισθεί ποικιλότροπα, π.χ. ότι οφείλονται σε αποικισμό της Ελλάδας και ειδικότερα της Κρήτης από την Αίγυπτο/Λιβύη, ή τη Συρία/Παλαιστίνη, ή από το ανατολικό Αιγαίο/την Ανατολία. Σε σχέση με την υπόθεση ότι ο Μινωικός πολιτισμός οφείλεται σε αποικισμό από την Αίγυπτο και τη Λιβύη, η πλειονότητα των απλοομάδων E3b1-M78 χαρακτηρίζεται από τον μονονουκλεοτιδικό δείκτη V13, τόσο στην Κρήτη όσο και στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ στα δείγματα που αναλύθηκαν από την Αίγυπτο δεν βρέθηκε αυτός ο μονονουκλεοτιδικός πολυμορφισμός4. Το αποτέλεσμα αυτό δείχνει ότι δεν υπήρξε πρόσφατη γενετική επαφή ανάμεσα στην Αίγυπτο και την Κρήτη ή την ηπειρωτική Ελλάδα. Με άλλα λόγια, ο ελληνικός χώρος δεν αποικίστηκε από κατοίκους της Αιγύπτου. Αντίθετα, τα αποτελέσματα της ανάλυσης του DNA στην πραγματικότητα παρέχουν αποδείξεις που υποστηρίζουν τις πληθυσμιακές μετακινήσεις από την Ανατολία.
Τα αποτελέσματα αυτά βάζουν ταφόπλακα στην αφροκεντρική θεωρία της «Μαύρης Αθηνάς», που διατυπώθηκε από τον Martin Bernal2 και πρόσφατα από Σκοπιανούς1.
Επιπλέον, το DNA του χρωμοσώματος Υ των Ελλήνων διερευνήθηκε από 6 διαφορετικές ερευνητικές ομάδες που αφορούσαν 925 άντρες. Από την ενδελεχή μελέτη των στοιχείων τους προκύπτει ότι η γενετική σύσταση των Ελλήνων σε ποσοστό 99,5% είναι καυκάσια (λευκή). Η συνεισφορά δηλαδή στη γενετική σύσταση των Ελλήνων άλλων πληθυσμιακών ομάδων (μαύροι ή μογγόλοι) αποτελεί ένα ελάχιστο ποσοστό (μικρότερο του 0,5%).
5. DNA δεδομένα και ηλικία της ελληνικής γλώσσας4
Τα γενετικά δεδομένα συμβάλλουν στις σοβαρές αντιπαραθέσεις που γίνονται όσον αφορά την αιγαιική προϊστορία. Δηλ. στη διαδικασία της μυκηνοποίησης της κρητικής κοινωνίας, στο τέλος της Εποχής του Χαλκού. Κάπου στο μέσον του 15ου αιώνα π.Χ., στην Κρήτη συνέβη σειρά σημαντικών κοινωνικοοικονομικών αλλαγών, όπως τεκμηριώνεται από την υιοθέτηση της ηπειρωτικής πρωτο-ελληνικής Γραμμικής Β γραφής, τις νεκρώσιμες πρακτικές, την εικονογραφία και τα πολιτισμικά αγαθά. Αυτοί οι πολιτισμικοί μετασχηματισμοί έχουν ερμηνευθεί από πολλούς επιστήμονες ως μετακίνηση στην Κρήτη ατόμων από την ηπειρωτική Ελλάδα και ειδικότερα την περιοχή των Μυκηνών. Τα δεδομένα από την ανάλυση του DNA του χρωμοσώματος Υ μπορούν να θεωρηθούν ως πρόσθετες ενδείξεις ότι μερικές από αυτές τις αλλαγές, την ύστερη Εποχή του Χαλκού, πραγματικά οφείλονται στη μετακίνηση/κάθοδο ηπειρωτικών ανθρώπινων πληθυσμών. Από την άλλη, θα μπορούσε να υποστηριχθεί, αφού η κρητική γλώσσα της Μινωϊκής εποχής ήταν ελληνική, ότι η ελληνική γλώσσα είχε μορφοποιηθεί πολύ παλαιότερα, και αφού δεν είναι δυνατόν η προφορική μορφοποίηση να αναπτύσσεται την ίδια εποχή με την γραπτή. Επομένως, η ελληνική γλώσσα είχε μορφοποιηθεί πολύ παλαιότερα και ίσως η μορφοποίησή της να ανάγεται στην εποχή της διαμόρφωσης των νεολιθικών οικισμών στο Σέσκλο και το Δίμηνι3,4,,7, δηλαδή την 7η χιλιετία π.Χ.
6. Βιβλιογραφία
1. Arnaiz-Villena A. et al. (2001). HLA genes in Macedonians and the sub-Saharan origin of the Greeks, Tissue Antigens 57, 118.
2. Bernal M. (1987). Black Athena, Volume 1. The Afroasiatic roots of classical civilization. Volume I. The fabrication of Ancient Greece 1785-1985, Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey.
3. Gray R.D. & Atkinson Q.D. (2003).Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature 426: 435.
4. King R. et al. (2007). Differential Y-chromosome Anatolian influences on the Greek and Cretan Neolithic. Annals of Human Genetics 72: 205.
5. Ρέλλος Μ. (2000). Θεωρίες για την καταγωγή των Ελλήνων, Γ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας με θέμα «ΑΘΗΝΑ & ΕΣΠΕΡΙΑ», Πανεπιστήμιο Αθηνών.
6. Renfrew C. (1972). The emergence of civilization: The Cyclades and the Aegean in the third millennium, Methuen, London.
7. Renfrew C. (1998). Word of Minos: The Minoan contribution to Mycenaean Greek and the linguistic geography of the Bronze Age Aegean. Cambridge Archaeological J. 8: 239.
8. Risch N., Piazza A. and Cavalli-Sforza L. (2002). Dropped genetics paper lacked scientific merit. Nature 415: 115.
9. Richards M. et al. (2000). Tracing European founder lineages in the Near Eastern mtDNA pool. Am. J. Human Genetics 67: 1251.
10. Semino O. et al. (2000).The genetic legacy of Palaeolithic Homo sapiens sapiens in extant Europeans: A Y chromosome perspective. Science 290: 1155.
11. Semino O. et al. (2004). Origin, diffusion and differentiation of Y-chromosome haplogroups E and J: inferences on the Neolithization of Europe and later migratory events in the Mediterranean area. Amer. J. Human Genetics 74: 1023.
* Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής και Γενετικής Ανθρώπου - Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τηλ. 2310 998309, email: triant@bio.auth.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου